Parowa Fabryka Cegieł Mojżesza Gutmana w Dąbiu

Parowa Fabryka Cegieł Mojżesza Gutmana fot. Stefan Dąbek
(źródło fot. zbiory prywatne)

Cegielnia na Dąbiu istniała do 1940 roku, kiedy to Niemcy pozbawili własności żydowskich mieszkańców Krakowa i przenieśli ich do getta, a potem większość zamordowali. Nie wiemy, kiedy dokładnie przedsiębiorstwo zaczęło istnieć.

Jego pierwszy właściciel Mojżesz Gutman przybył do Krakowa ok. 1879 r. lub wcześniej. Jest to data urodzenia jego synów: Wolfa i Eliasza. Różne dokumenty podają różne miejsca urodzenia Gutmana (w 1882 r. Wieliczka, w 1889 z Kisielówka (pow. Limanowa), w 1891 Klasno, w roku 1910 znów z Wieliczka, a w 1921 Kraków). Był synem Salomona i Chaji Gutmanów, urodzonym (jak podają Spisy Ludności miasta Krakowa) 7 kwietnia 1849 roku lub 18 lipca roku 1850. Informacja ta czeka na weryfikację w postaci aktu urodzenia Mojżesza Gutmana. Poślubił Krakowiankę Hannę Ruchel z domu Faust, córkę Mojżesza Lazara Fausta i Getli z Słomnikerów. Mieszkali przy ul. Krakowskiej 20.

Karierę zaczynał Mojżesz Gutman skromnie, jako blacharz. Potem został właścicielem realności i od roku 1910 występuje w dokumentach jako przedsiębiorca, właściciel fabryki cegieł. Nie wiadomo jednak, czy otworzył własną fabrykę, czy nabył już istniejącą. Wiadomo, że na terenie Dąbia funkcjonowała wcześniej cegielnia Henryka Rozmaryna, jednak wedle wspomnień mieszkańców, była ona mniejsza i skromniejsza.

Fabryka Gutmana, posiadająca własną lokomobilę (co pozwalało na częściową automatyzację procesu produkcji), wytwarzała kilka rodzajów cegieł, w tym cegłę maszynową, ręczną, piecową oraz cegłę gzymsową "Karnes". Ta ostatnia, w przekroju składająca się z dwóch łuków - wklęsłego i wypukłego musiała już wymagać od wytwórcy pewnej biegłości. Jak wspomina p. Ryszard Budziakowski, który jako dziecko mieszkał w pobliżu cegielni, popularnym towarem były tzw. "wodziory" czyli cegły słabszej jakości, lecz za to tańsze.

Zdjęcie lotnicze terenów dawnej cegielni Gutmana - 1970 r.
(źródło fot. https://msip.um.krakow.pl/)

Źródłem sukcesu cegielni była obecność na Dąbiu odpowiedniej, zdatnej do wyrobu cegieł gliny, zapewne wytworzonej z wieloletnich nanosów rzecznych pobliskiej Wisły. Z czasem wydobywanie owej gliny doprowadziło do wykopania mniejszych i większych dołów. Po tym, jak usunięto Gutmanów z cegielni i fabrykę przejęli Niemcy, wydobycie jeszcze wzrosło z uwagi na ogromne potrzeby związane z budową lotniska. Oprócz dołów pozostałych po wybieraniu gliny, powstał jeszcze jeden, gdy na teren cegielni pod sam koniec II wojny światowej spadła bomba lotnicza niszcząc dom Tarnopolskich. Stąd do dziś istnieją trzy teorie na temat powstania stawów dąbskich. Część ludzi twierdzi, że w naturalny sposób zapełnił się wodą lej po bombie, inni mówią, że dziury zrobili Niemcy, a inni, że to właśnie dawne wyrobiska cegielni Gutmana. Niewykluczone, że wszystkie trzy są prawdziwe, zwłaszcza, że pozostały staw jest jednym z trzech (dwa zasypano budując al. Pokoju). Na przedwojennych i wcześniejszych mapach nie ma stawów, wszystko wskazuje więc, że odebrany Gutmanom, a potem porzucony przez Niemców teren cegielni wzięła w swoje władanie natura.

Pomimo częściowej automatyzacji, podstawą nadal była ciężka, ręczna praca wyrobników. Przyjmuje się, że przedsiębiorstwo zatrudniało ok. 50 ludzi - wyrobników, palaczy i innych. Brygadzistami byli mieszkający na terenie cegielni Tarnopolscy. Wiadomo również, że pracowali tam Majkowie. Ze wspomnień świadków wynika, że każdy wyrobnik miał do wykonania swoją normę, jednak nie dbano o to, czy wykonał ją sam czy z pomocą. Często zatem w pracy mężom pomagały żony, a rodzicom dzieci, zwłaszcza, że sporą grupę pracowników Gutmana stanowiła miejscowa ludność Dąbia. Z tego względu trudno jest rzeczywiście oszacować, ile tak na prawdę pracowało w cegielni osób. Palaczami najczęściej byli mężczyźni. Przy wyrobie i przenoszeniu cegieł zatrudniano również kobiety. Jednym z ważnych elementów wytwarzania cegieł było ich suszenie pod specjalnymi wiatami (jak wspomina p. Ryszard Budziakowski). Wysuszone cegły były lżejsze i przy przenoszeniu ich widywało się nawet dzieci.

Pani Dorota Chabowska podaje, że w 1938 r. przychód cegielni wynosił 117 tys. złotych. Szacuje się, że 1 zł z drugiej połowy lat 30. XX w. był wart ok. 10 zł dzisiejszych (czyli z lat 20. XXI w.). Według "Małego Rocznika Statystycznego 1939 r., chleb w Warszawie kosztował 0,30 gr za jeden kilogram, ziemniaki 0,10 gr , masło 3,68 zł. Wyrobnicy w cegielniach, a zwłaszcza kobiety, byli jedną z najgorzej wynagradzanych grup zawodowych, a pracowali często znacznie więcej niż osiem godzin, jak przywykliśmy dzisiaj. Nie jest łatwo precyzyjnie przełożyć przedwojenne ceny i zarobki na nasze realia, niemniej los wyrobników, zwłaszcza niewykwalifikowanych nie należał do łatwych. Nic więc dziwnego, że chętnie odpowiadali na postulaty rosnących w siłę ruchów socjalistycznych. Fala strajków, jaka zalała cały Kraków, nie ominęła również fabryki Gutmanów. W maju 1936 roku, 45 osób z załogi Gutmana (czyli większość zatrudnionych) ogłosiło strajk, domagając się podwyżki płac. Robotnicze Dąbie było szczególnie "gorące" pod tym względem, czego skutek widzimy w krwawych zajściach w pobliskim Sempericie. W cegielni udało się uniknąć ofiar w ludziach.

Numery telefonów Mojżesza i Hermana Gutmanów w 1929 r.

Mojżesz Gutman zmarł 2 września 1938 roku, a przedsiębiorstwo przejęli jego dwaj synowie. Roman (Abraham) i Herman (Hirsch). Mojżesz miał jeszcze córkę Idalię (Itel) Lewnetal, oraz dwóch synów - bliźniaków Eliasza i Wolfa, jednak ci zmarli w młodym wieku na zapalenie nerek. Herman Gutman oprócz zarządzania cegielnią prowadził też biura architektoniczne, jedno przy ul. Dunajewskiego 6, a drugie w Rynku Głównym - kamienica nr 25. Ukończył Szkołę Przemysłową w Krakowie, oraz studia na Wydziale Architektury Politechniki w Berlinie (Technische Hochschule Charlottenburg). W wieku 26 lat wydał swoją książkę "O kilku sprawach artystycznych tyczących się Krakowa" na temat Rady Artystycznej wymyślonej przez Stanisława Wyspiańskiego, a powołanej do życia przez Radę Miasta Krakowa po śmierci artysty. Herman działał też w Stowarzyszeniu Zawodowym Budowniczych, Kierowników Robót, Techników i Przemysłowców Budowlanych w Krakowie. Jako architekt, brał udział między innymi w pracach konserwatorskich dotyczących Synagogi Remuh. Do dziś przetrwało w Krakowie kilka jego kamienic - ul. Słowackiego 40, ul. Halicka 18. Przeżył II wojnę światową, jednak zmarł wkrótce po jej zakończeniu - 18 listopada 1946 roku. Pochowany jest na Nowym Cmentarzu Żydowskim przy ul. Miodowej w Krakowie. Los Romana (Abrahama) i Idalii (Itel) Lewnetal, pozostaje nieznany. Hanna Ruhel (żona Mojżesza) zmarła przed wojną. W czasie wojny zamordowano też syna Hermana i Doroty Gutmanów - urodzonego w 1916 r. w Wiedniu doktora Fryderyka Gutmana.

Broszura Hermana Gutmana
"O kilku sprawach artystycznych tyczących się Krakowa"
(źródło fot. https://repozytorium.asp.krakow.pl/.../fc2c6d8c-a0c8-4ef0...)

Zarówno Mojżesz jak i Herman Gutman należeli do Żydowskiego Stowarzyszenia Humanitarnego "B'nei B'rith". Był to krajowy odłam powstałej w 1844 roku w Nowym Jorku organizacji żydowskiej, podzielonej na 19 dystryktów krajowych (w tym polski). Oddziały krakowski i lwowski zajmowały się w szczególności organizowaniem pomocy dla żydowskich uciekinierów z Rosji i Rumunii, a potem opieką nad sierotami wojennymi. Mojżesz i Herman wymienieni są również na liście darczyńców, którzy wspomogli budowę Muzeum Narodowego.

Link do wywiadu z p. Ryszardem Budziakowskim przeprowadzonego dnia 24.07.2021 r. przez Aldonę Widłak i Tomasza Szczepanika. Wspomnienia na temat cegielni Gutmanów.

Materiał znajduje się zbioryspoleczne.pl, na profilu Archiwum Cyfrowego Dąbia i Grzegórzek.

Sygnatura materiału: PL_2186_004_1_2